17/2015 Societal change

Siam dan pawh dang, nihphung pawh dang

   PA RORELNA TLACHHIA

Ka hua che :

            Mipa chu mipa a ni a, a bak zawng chu hmeichhia an ni. Tlangval ka ni a, nang chu nupui nei tawh pa i ni. Thil nihphung hi i hriatthiam loh avangin  thil nihphung i hre fuh thei ta lo a ni ber e. Pa dinhmun ka la hriatthiam loh avangin i khawsakzia hi ka hrethiam thei lo. Hriatchian che ka chak. Min kaihruaitu pa te hian min kaihhruai tha tawk lo tehreng emaw ni heti teh nuaia kan ram hi a awm ka ti thin. Nute pawimawhna tam tak an sawi a, an pawimawh em em tih chu khawvel hriat a ni a, an la pawimawh zel bawk ang. D.L Moody-an “Ka nu ang hi nu zawng zawng ni sela chuan tan in awm a ngai lo vang” tiin hmeichhe pawimawhna a sawi a. Napoleon-a meuh pawhin “France ramin a mamawh ber chu nu tha a ni” a ti a. A dik e. A letling chiah kan ni tawh a, “Kan Zoram mamawh ber chu pa tha ka ti ngam ngat”  kan rama nute hi chu an tha tawh lutuk a. Nu, hmeichhia chuti khawpa pawimawh te enkawltu chu an pasal te an ni, Bible min hrilh dan pawh a ni. Hmeichhe lu chu mipa a ni si a. 

            Ram ka thlir a, khawtlangah ka vak ruai ruai a, ka khaw hmuh chinah pawh hian kohhran leh khawtlang kalphung duh khawp lohna a lian ta hle mai. Sualna hrang hrang kan ramah a langsar tual tual a. Chu sualna chi hrang hrang chu a awmzia hriat a, engtia do a, a lo inven dan tur sawi ka tum lo. A pawimawh hmasa zawk, sualna hluar chhan bul ber zinga pakhat, chhungkaw kehchhia (Broken family) chungchang a ni. Setana hian - eng hmanrua nge a hman a, engti angin nge min phihawh tak tih hi pa ho huangah kan tarlang teh ang. Khawi zirbingna-ah mah hmu lo mah ila a tam zawk hi chu pa ho vang vek a ni tih ka chiang a, ka eizawnna leh ngaihven zawng a nih avang pawhin huaitakin ka sawi ngam bawk.

I muang lutuk :

            Kum lamah chuan chhungkuaa upa zawk leh tawnhriat ngah zawk i ni ang. Kum lama upa nih avang emaw mipa nih vang emaw muang cherh chawrha thusawi ngawt hi patling nihna a ni lo. Hnathawhna leh mi hmin kawngah muang mar tak emaw, chet vel kawnga muang nih hi a tha ngai lo. Muang tih chuan ‘Tlai’ tih lam hi a kawk tel zel nia! I tlai tawh mah mah tihna a nih chu. Chhungkaw pa berin nunphung, nupui fanau mize inthlak leh hawiher in chik lo a, in hriatchhuah chuan in tlai vek tawh zel. Nupui ten fate mizia leh an thil chin tha lo thup theih khawpa an daikhalh thin che avangin ‘a tlai hman zel a ni’ ti raw? Nupui beidawnna leh beiseina, nunphung inthlakthleng hriatthiam loh avanga uire hi engzat tak awm ang maw? Chanchin thar leh thuthang, chhungkaw boruak ngaihven kawngah te hian i tuan a muang lu deuh a ni. Tu pa hian nge fate ngaihzawng leh fate sawnpai thu hre hmasa zawk thin che u? Chhungkua in ngaihsak lo a ni.

            Tawng tlem nih ngawt hi a tha ber lova, a tul chauh sawi lah a tha ber hek lo. Chhungkua kawm nel turin tarkun nih hun i nghah chuan i tlai tawh ang. Thalaite ze milin hunbi chiar la, an ngaihthlak peih zawng zawngin tawngkam hmang ta che. Hre reng si hian an beng rawngah an khung theih tak loh hi. Technology leh a behbawm hi phak ang tawkin zir la, fate dai khalh nih chu a pawi lutuk lo a, nupui te daikhalh nih erawh a pawi thui thei hle a ni. Hre thiam tawk turin zir la, venpui rawh. A tlai hma hian i chhungkaw thlen chin tal chu hre ta che.

I tluk lo:

            Tlukpui sawi dawn chuan pahnih sawi a ngai. Eng ang pawhin sawt chiam mah ila nu ho (hmeichhia) i tluk chuang lova, huat enah an en pawh ka ring lo. An hming pawh hmeichhia a ni a, hming dangin thlak pawh tum se hmeichhia an ni tho, Minu tih thlak tumna barah i khawn duh lo hi ka chhuang che (a te tham deuh mai pawh a). Pathianin hmeichhia A siam dan a hrang a; mipa nakruh atanga siam kha a nih avangin intluk lo a nih pawhin a mawh lo ve. Pathian pawh hian chuti teh ualin a dahsang lo a ni ang. Exodus 20.17 leh Deuteronomy 5.21 ah chuan “I vengte thawmhnaw awt suh” tih a ni a. Heta thawmhnaw tih hian an nupuite a huap a. An bungraw dang, chhiahhlawh, bawng leh sabengtung zingah chhiar tel an ni  Ecclessiasticus 42.13-14 (Apocrypha) ah chuan “Mipa sualna chu hmeichhe thatna aiin a hlu zawk” a ti mauh mai (Mipa leh hmeichhia, Rev.Zokima, Aizawl, page 90)

            Twashthri pathian hian hmeichhia a siam dawn a, a hmanraw tha ber ber hmang zo vekin, mipa a lo siam tawh si a. A awm chhun thil chi hrang hranga hmang lawr ta chiam a, pangpar mawina te, ni zung mawina te, rul vervekna te, sazupui titna te, arawn belhchian dawl lohna te, vaki hmul nemna te, lung sakna te, khawizu thlumna te, sakei kawlhna te, mei satna te, vur vawhna te, hmawlh kawihna te, hnim nghin/sawina te etc chawhpawlhin a siam a. Chu pathian chuan mipa hnenah a pe a, lawm takin hapta khat chhung chu a kawl a, a hlimpui thei hle. Hapta a ral a, a hlimna aiin a buaina a thlen tam ta zawk a. A mangang chuan pathian hnenah a pe kir leh a, mahse a tel lovin a awm thei lawi si lova, hlimna leh harsatna karah an chengdun leh ta a ni. (Mipa leh hmeichhia, Rev.Zokima, Aizawl,  page 55). Thawnthu mai ni mah se hruaisual theiha in awm thin hi ka dem che u.

            Hriatthiam an har a ni, hriat thiam loh theih loh an ni lawi si. Inah an awm lo hlek a, i hawi ruai ruai a, i thu nghet hlei tho lo chu a nih hi. An awn lam lam hi khawtlang sukthlek chu a ni ta. Thawmhnaw dawrah hmeichhe thawmhnaw a tam a, a leitu tam zawk an nih avangin mipa thawmhnaw zawrh chu a hlawk lo. Tharum hmanga i chinfel ngai kha a tihtauh vawi khat vangin a ni chuan a chingfel thei asin. Bianga thlantui far zawih zawih khawpa hnathawkin chhungkua i chawm a, inchhung chet hautakzia a lo hrilh hrep che a, i cho loh en leh lawi si. I thawhchhuah hmangin duh duh a lei  a, nangin i lei ve ngam si lo. I thil eichak miah loh kha a eichak avangin tui takin a eitir thei che asin. Mi ropui taka siam an ni a, tluk chi an ni lo. In inchhai lai atang reng khan a duhzawng tihhhlawhtlinna turin eng hmanrua nge  a hman a, a tlawm leh paukhauh dan kha tun thlengin ila hrethiam lo hian ka ring thin. Sam ziaktu  meuh pawhin mipa in hmeichhia a rim a, a panna kawng hi chu a hrefiah tawk thei lo a nih kha.

I tunlai lo :

            Pathian siam hmasak zawk i nih vang tehreng emaw ni ‘I thing a, i hlui ru riau mai’ ka ti. A thar a awm vanga thing erawh i ni kher lo a nia. Hmeichhe fing chuan a khawlkhawm thin tih hi ziah belh ngai ta se, ‘a duh angin a hmang ral bawk thin’ tiin ka chhunzawm ang. I kekawr neih let vel hi puanbih tur a nei zel thei a, engtiklai mahin thawmhnaw neiah a inngai thei si lo. Chhiat that, puipun leh biak in-ah hian tunge rimtui a, thianghlim zawk thin? Sam ro rip repa i lokal hian hmeichhe rim leh incheinate hi chik ve ta la, i balh vang ni miah lo hian i fai lo tih i hre thei ang. Mipa hip turin mawi leh nalh thei ang berin a inchei a, rimtui leh hnawih chi tin, sam leh ha, ka chhung leh kumkar zawng zawng nena a inbuatsaih thin ang hian nang ve chu i inbuatsaih ngai ta lo. Nupui hmu chuan thil tha a hmu a ni (Thufingte 28.22) tih-ah hian i duhtawk mai em ni? Thil tha i hmu a, i duh tawk ngawt a, mi pa, mi tlangval ten an lo hmu ve tho a, an duh ve tho avangin uire a awlsam a, sualna khurpuia luh a awlsam asin. Chuti ang chuan awm chiah hrih lo mahse chhungkua leh fate a enkawl kawngah a inthlahdah thei asin. Thil tha enkawl tur chuan in inbuatsaih reng a ngai a ni.

I chut lutuk :

            Lehkhathiam leh zirsang zawk pawh i ni thei e. Khati chung pawh khan a awp hneh hle che a ni lawm ni? A vawikhat thawh fuh loh hrethiam thei tawk turin i fing a, i lehkhazir laiah a tel lo tlat a ni ti raw? Pathian thilpek ropui ber zinga mi; ngaihtuah theihna hi an hmang thiam a, i zeizia a hre hnehsawh hle  a ni. I zirsanna leh lehkhathiamna hian choka a thlenpui a ngai a, chhawm nung zel tur chuan mahni inzir peih a ngai alawm. Chuti a nih loh chuan khumlaizawl leh choka thiltihtheihna hmangin a thunun ang che a, a awp tlat ang che. Mi ina mo tur leh engkim thiam tura chher hriam a ni a, nang chu i ni lo. Tun dinhmunah chuan intluktlanna au chhuahpui zawk tur chu mipa in ni tawh zawk. Ava lungchhiatthlak em!!  Tuna kan ram dinhmun hi en teh, Office zawng zawngah hmeichhia an tam zawk tih theih a ni a, zirna-inah a tam leh thiam thei zawk an ni zel a. Bazar leh sa talhna, biak in thleng hian a tam zawk an ni tlat asin. Inluling zawngin awm kher lo mah se an thinrim chu ava hlauhawm ta em!

            Hmeichhia/nu ho pawl nge Pa ho pawl sum thawhchhuah tam zawk tih thlir hi chuan mang a ang a ni. Inkhawm peih leh mi ningkhawng hria an ni zawk a. Kohhranah hian sulhnu an ngah zawk ti pawhin sawi ila a dik awm e. Chutih mek lai chuan an phak ang tawka ngaihtuahna an sen te, an rorel leh tihhhlawhtlin kawngah nasa takin an bei a. Pa ho te hian an rorel in nuihzat fo thin ti ru? Mahse, a hlawhtlin theih nan nasa takin an bei a, an hnathawh a ropui zawk lo maw?

I hawizim, hawizau rawh :

            I chhungkua ngawt enin in la ‘Champ’ reng reng suh. Mi chhungkua en la, an thuruk zir rawh. Khawtlang, kohhran leh pawl kaldan thlir chungin chhungkaw hlawhtling leh an chetzia, fate enkawl dan bih ngun rawh. Mi pate en a, el mai lovin mi chhungkaw-nu thahnemngaihna el zawk la. An incheina, an khawsak phung leh an ei leh in hriat tum ang che. An zahawmna thuruk hlei hlei hmuhchhuah tum rawh. Zir sangin, i hriatna hi zau hle mah se nunphung leh chhungkaw sekrek i hre tlem a, thawkchhuak tam mah la in hmanral dan kipkawi i hre si lo.

           

            Tapchhak zawl ngaihdan leh tlangkam ti ti hmangin i chhungkhua-ah rorel i tum ve ngawt a, Pathian thu leh i hriatna famkim nena kaihhruai i tum si lo hi sualna punlun chhan a ni. I hawi vual vual a, i fate sualna i hmu si lo. Thup theih turin i nupui khan a hliah zel alawm. Chhungkaw sualna leh fate sualna a thup thin a ni tih reng i hrechhuak lo ang, tharum hmanga chinfel i tum chhung chuan.

I thaibawih :

            Tharum hmingchhala hnehna hi hnehna tluan tling a ni ngai lo a. Kristian ramah chuan nunnem tak leh zaidawh taka hma la thiam apiangin mi an hneh awlsam thin an ti. Hitler-a hrawvang na tak ai chuan Dalai Lama chu tha zawk tura ngaih theih a ni. Mahatma Gandhi meuh pawh khan tharum duh lohna changchawiin hma la thin mahsela, thihna hial thlengin tharum hmangtu chu an awm tho asin.  ‘I nupui vua la, nghaisa la i thaibawih lo ang’ tih lam a ni lo. A thinrim tur leh a tum hmel ngaihtuah chunga thil tha tih reng i tum lo leh thutlukna siam huna ngaihdan dik i siam ngam lo kha thaibawih nihna a ni zawk.

            Mipa ngaihdan siam hunah pawh thiannu te, hmeichhe thurawn lak a nih hian thaibawihzia a lo lang thin. Mipa nih avanga thil zawng zawng hriat thu va awm bik suh. Hmeichhia pawhin an hre vek bik lo a, hre lo ve ve; hmu lawk lo ve ve a nih chuan mipa duhdan chu a lal mai tur a ni. A fuh ta chiah lo a nih pawhin hmeichhe sawisel hlauh vanga ngaihdan siam ngam lo tlat hi a mak ka ti. I nula rim atang rengin i dawihzep sa hian ka ring, tuna i chet dan ka en hian. Nupui tur hmuh loh hlauva hmuh chhun nei vat nge i nih a, hmangaihna changchawia nupui nei? A eng vanga pawh chu lo ni se la, nupui chu i nei ngei alawm, i nupui pawh tharumin i ngam ngei e. Hlauh pawh i nei lo tih ka hria a mahse, a lungawi lo emaw, a ang thawm leh a demna tur che i ngaithla ngam lo thin a ni ti raw?

            Kan belh hlek teh ang. Lo inkhaikhin rawh aw.  Solomona kha lal ropui leh fing a ni a, hausa tak a ni bawk. In leh lo khawvel hausakna aia a ngaihsanawm chhan chu lal ram zau tak enkawlin, fing takin ro a rel a, a enkawl thin. Lungawi lo leh hel emaw, thaibawih thu emaw kan hmu lo a. Nupui 700 leh hmei 300 te kha inthik miah lovin tha takin a enkawl thei a ni tih a ngaihruat theih a. Nupui pakhat nei a, enkawl tha hlei thei lova titlan sek chu a ni ve lo. Nupui pakhat nei a, fa pahnih khat neia duh tawk ngawt lah a ni hek lo. Fa neih tlem hi hausakna emaw ti lovin lal hausa tak a ni tho a. Hahdam taka enkawl thei turin nupui tlem te, fa tlem te a nei hek lo.

I thatchhia:

            A tihtauh leh a lungawi loh chhung pawha fanau enkawl leh a tul anga sekrek khawih pawh i peih miau loh chuan tlawn huam huam tur chu i ni. A hnathawh leh a thawh loh zawng zawng te pawh hre turin chik peih hek lo che. I inchhungkhur kha a sawi tam avang maiin in thatchhe thar ta thut a ni lo. I thawh loh kha a sawi peih mai zawk a ni. I nupui te, fanau te awmphung danglam leh sukthlek danglam dan te kha zir la, a lungawina leh a lungawi loh dan te kha chik la, chumi atang chuan enkawl rawh. Nupa nun inthlakthleng leh ngaihsakna hniam tial tial hriat loh chuan suala tluk a hnai si a. Chu chuan humsual dai tur a veng thei a, chhungkaw kehchhia a tlem phah dawn a ni.

I ching hma lutuk :

            I thawhchhuah tlemzia changchawi emaw, khawsak nuam sa zawk beiseina avangin emaw, a hna avanga a enkawl hman loh avangin emaw fa i nei tlem ti raw? Khawvel changkanna leh mite sawi ang te zir chiang hmasa lovin i awih nghal ngawt zel a. Fa neih tlem kha nawmsakna turah i ngai tlat alawm. Fa neih tlem kha enkawl hnehna emaw, chawm hnehna emaw i ti a nih chuan i hresual ang. Chhungkaw tlem hi changkanna emaw ti tlat te, fa neih tlem avanga enkawl hneh tura inngai tlat te tan chuan; Fa an neih tlem poh leh an enkawl hneh lo ting thin. No nghual mai, pangchang em em nu leh pa tih tura engkim nghat an ni duh zawk asin. Chi thlah pung turin min siam a, chi thlah pung tih chu piantir ngawt a ni lo a, enkawla chawm seilen kha a tel avangin a ngamawm loh a ni mai thei. A tirah chuan hahthlakin, buai viau mah la, chhungkaw hung hlutna chu tunah buaiin rethei hrih mah la nakinah nawmsakna leh hahchawlhna tha a ni dawn tlat asin. Chung zawng zawng chu i hre vek pawh a ni thei, mahse i hmin thei si lo a ni ti raw?

            Kan rama sualna hrang hrang, harsatna hrang hrang kara tang mek te hi kawmchiang ila nu leh pa inthen emaw, chhungkaw kehchhia emaw, chenna mumal nei lo atanga seilian tam zawk an ni zel a. Nawhchizawrh (sualna) bikah chuan 87% zet hi chhungkaw kehchhiat vang a ni (Nawhchizawrhna leh a kaihhnawih - Lalrualfela Nu, Aizawl 2004, Page 82) Chumi avang chuan chhungkaw himna, damna tur chuan mipa, chungnung zawka Pathian siam hian mawh an phur nasa zawk a ni. Kan hnamzia; khawtlanga Pa rorelna chhungkua hi nakinah nu rorelna chhungkua a nih hunah chuan (tunah pawh ro an rel zat zat tawh lo maw?) Kristianna hian min kaihhruai tlem ang a, sualah kan pil thuk tial tial thei ang.

            Mizote hi Pa rorelna hnuaia awm thin kan ni a, mipa ten inchhungkhurhah pawimawhna leh tangkaina an nei tlem tial tial a. Chu chuan thuneihna chungchangah pa dinhmun a phet tial tial a. Thawkchhuaktu leh chhungkaw chinchang hre zawk hmeichhe hnuaiah mizo te kan lut awm mek a ni. Chhungkaw kehchhe tam tak -pa tel lo chhungkua a awm tam tial tial a, mipa awm loh a hriat ta lo. Naupan lai atanga ‘Catch them young and train them’ Policy hmang thintu hmeichhe naupang chu a puitling a, a rintlak a, khawvel a thlir thiam zawk zel a. Kum tina Zirna-a titha leh chawimawi phu chu hmeichhia an ni a, hnathawktu zawk an tam chhung chuan an pawimawh zel dawn a. Chhungkaw lu ber hming inchhal hrih lo mah sela chhungril lama thuneihna an pumhmawh tawh chuan ‘hmeichhe lu chu mipa a ni’ tih hi a dik zel thei dawn em ni? Nu rorelnaa kan inthlak thleng a, Pathian thu anga kan kal loh apiangin kan ram sualna hi a pung zel dawn si a.

  

(HMATHLIR, Silver Jubilee souvenir BMP Bazar Unit, Zobawk ten ni 9 September 2015 hian an release a. Chumi a mi chu a ni e.)